Nje Grusht Fat

I shartuar mbi trungun e legjendës, romani «Një grusht fat» është udhëtim prapa në kohë, një galeri portretesh, epokash, rrethanash ku gëlon jeta, një proces i koklavitur i kapërcimit të epokave tradicionale drejt modernizimit dhe globalizimit të shoqërisë. Dunajeti është një «Makondo» shqiptare, larg syve dhe veshëve të botës, fshat i harruar mes maleve në të cilin koha ka ndalur së ecuri, një kohë pa kohë, ngjarje pa ngjarje. Pjesa e parë e romanit ështëpanoramë gjigande e natyrës në prehje që lëkundet mes realiteteve, miteve dhe besëtytnive.
Në pjesën e dytë, befas gjithçka ndryshon si me dorë, në fshat ndjehet era e luftës. Gjëma e saj vë në lëvizje njerëzit, trazon situatat, i jep hov të ri jetës. Lufta kërkon viktimat e saj dhe ashtu si në çdo vend i gjen në Dunajetin e harruar që deri atëherë dukej vendi më i sigurt në botë. Shihet se evokohet një nga masakrat më famëkeqe të Luftës së Dytë Botërore në Shqipëri, ajo e Dunicës, e treguar me artin e shkrimit. Autori nuk merr përsipër të bëjë historianin e as të japë gjykime të rastit. Kurrsesi jo, ai zotohet vetëm për të rrëfyer ngjarjen, ashtu thjesht, përmes një gjuhe të ngrohtë, e cila të shpie në odat me zjarr të burrave të moçëm netëve të ftohta të dimrit. E vërteta e vetme e romanit «Një grusht fat» është qëmtimi i faktit universal se lufta pjellë e kujtdo qoftë, sjell shkatërrime e vdekje.
Në pjesën e tretë bien në sy rrëfimi dhe dialogët me nota sarkastike për një prej udhëve më të errëta nëpër të cilën kaloi shoqëria shqiptare. Komunizmi i reklamuar për t’u afirmuar si doktrinë e madhe që do të shpëtonte individin dhe kombin, nuk vonon të marrë tatëpjetën. Dunajetasit nuk e duan. Zënë fill vuajtjet e një lloji tjetër, sa mizor aq të pakuptimtë, instalimi i mënyrave tinëzare për të bindur të pabindurit, nxitjes së urrejtjes dhe mërive vëllazërore, metodave shtrënguese për të ndëshkuar të pandëshkuarit. Haxhillari është i vërtetë në lëndinën e tij të rrëfimit, duke e paraqitur atë me të gjitha ngjyrat dhe gjurmët që le koha, duke qëmtuar gjithçka përmes mënyrës së vet të shprehurit dhe të menduarit.
Në pjesën e fundit, ndryshe nga tre pararendëset, nuk trajtohet një epokë. Është romanthi brenda romanit i Lisjen Dunicës, pinjollit të familjes, brezi i parafundit të saj. Jo krejt rastësisht libri në ketë pikë merr nota autobiografike, aq sa nuk është e vështirë të heqësh paralele mes personazhit dhe vetë autorit.
Romani nuk ka një hero qendror, ai është shkruar në formën e një Sage, që trajton fatin dhe dramën e një familjeje në tri epoka. E gjitha kjo përmes gjuhës së gjallë, të pasur me koloritin karakteristik që e dhuron gurra e pasur e së folmes kalimtare të vendit.
Për ta lënë lexuesin të ndjejë kënaqësinë e rrëfimit, mund të themi se romani «Një grusht fat» është zë që vjen nga e kaluara dhe ushton fort gjer në kohët tona, sidomos në veshët e më të rinjve. Është zëri i asaj që iku e që nuk kthehet më. Zëri i traditave, dokeve, zakoneve dhe jo vetëm qasje nostalgjike. Siç thotë Konica, të ruash traditat nuk do të thotë të ruash hirin, por të mbash ndezur zjarrin!